Këndvështrime mbi jetën, veprën dhe pasionet e tij të
shumta
Pikturë, film, muzikë dhe meditim
DS: Çfarë rëndësie ka muzika në filmat e tu dhe në gjithë
veprën tënde si një e tërë?
DAVID LYNCH: Në kinema, çdo element është i rëndësishëm
dhe muzika është një nga elementët dhe, unë them gjithmonë se, muzika ose
efektet me tinguj, duhet të ‘martohet’ me filmin. Kështu, ju mund t’i doni të
gjitha llojet e muzikave, por vetëm shumë pak gjëra, apo pjesë muzikore do të
mund të ‘martohen’ me filmin tënd. Kështu, duhet të bësh një eksperiment, që të
gjesh se cila pjesë i shkon kujt pjesë. Dhe unë e them gjithmonë se,
kinemaja është shumë e ngjashme me muzikën. Unë them kinemaja është një
fotografi që noton, së bashku, në tingull dhe në kohë. Dhe ashtu siç buron
muzika, kështu, edhe këtu ka lëvizje të ndryshme, ka gjëra të ndryshme që
ndodhin në kinema siç ndodhin në muzikë dhe ky tranzicion nga njëra gjë tek
tjetra është thelbësore, ashtu siç ështe edhe në muzikë.
DS: Dikur ke thënë se, gjëja më e mirë në botë është
krjimi. Si fillon për ju procesi krijues?
Lynch: Unë them se, gjëja më e mirë në botë janë idetë. Ne
nuk bëjmë asnjëherë, asnjë, gjë pa një ide në kokë. Edhe nëse shikoni në dollap
dhe s’keni kafe, ju vjen ideja të shkoni te qyqani për të blerë kafe. Kështu,
ne kemi ide për çdo gjë. Mua më pelqen shumë që të kap ndonjë ide dhe të kap një
ide me të cilën të dashurohem dhe pastaj e di me saktësi se çfarë të bëj, i qëndroj
besnik asaj ideje, dhe e përkthej atë në një mënyrë apo në një tjetër.
DS: T’i mbetesh besnik…por sa e vështirë është t’i
mbetesh benik një ideje gjatë procesit të krijimit?
Lynch: Nuk është shumë e vështirë. Kur e kapni një ide, ju
e shikoni atë më sytë e mendjes dhe e ndjeni dhe e dëgjoni atë dhe pastaj e
hidhni idenë në një cope letër dhe shkruajeni atë në letër në një mënyrë të
tillë që kur ta rilexoni, ideja t’ju rikthehet e plotë sërish, në mendje. Dhe
pastaj e mbani këtë ide dhe i qëndroni asaj besnike dhe ajo do t’ju udhëheqë
gjatë procesit.
DS: Ju jeni një artist që keni shkrirë së bashku
televizionin, filmin, muzikën, dizenjimin, animacionin, a mendon se arti nuk
duhet të ketë kufi, të mos ketë kafaz?
Lynch: Po! Ekziston diçka që quhet liri dhe është shumë,
shumë e rëndësishme. Të jemi të lirë që të mendojmë çdo gjë dhe të bëjmë çdo gjë.
Çdo qenie njerëzore ka një prag të cilin nuk e shkel kurrë. Por ky prag është i
ndryshëm për secilin prej nesh. Por duhet të kesh lirinë që të bësh punën tënde.
Çdo kufizim është një trishtim dhe ai mund ta vrasë krijmtarinë.
DS: Ne e dimë që meditimi ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm
në jetën tuaj. Si të ka ndihmuar meditimi që të krijosh?
Lynch: Ne jemi që të gjithë qenie njerëzore dhe qeniet
njerëzore janë qenie të mrekullueshme. Edhe pse mund të mos mësohet në shkolla,
brenda secilit dhe të gjithë ne, qenieve njerëzore kemi një fushë brenda nesh,
një thesar dhe ky thesar njihet me shumë emra, por ai është si një oqean i pastër
vetëdijeje: lumturi e pastër, kjo fushë është e pakufishme, pafundësisht e përjetshme,
e pandryshueshme, një vetëdije e pavdekshme. Dhe kjo fushë në gjuhën ‘Vedic’ (sakskritisht,
në grup i gjuhëve indoevropiane) quhet diçka që përkthehet në ‘e përjetshme dhe
e pakrijuar’. Këtë fushë nuk e ka krijuar askush. Ajo ka qenë dhe ka ekzistuar
gjithmonë aty, është aty edhe në këtë çast që po flasim bashkë, dhe do të jetë
aty përgjithmonë. Dhe kjo vetëdije e pastër ka cilësi. Kështu që, brenda
secilit dhe të gjithëve ne, është kjo inteligjenca pakufishme, një krijmtari të
pafundme, gëzim, lumturi, dashuri, energji, dhe paqe dhe ne jemi duke jetuar në
sipërfaqe, por thellë brenda nesh kemi këtë thesarin. Kështu, unë praktikoj
meditim transcedental ashtu siç e mëson Maharishi Mahesh Yogi. Ajo është një
teknikë mendore, një formë e lashtë meditimi, që ai e ka risjellë në jetë në
kohët tona. Ajo është e lehtë dhe nuk kërkon përpjekje dhe nuk është një formë
meditimi e lidhur me përqëndrimin, nuk është formë plotësuese e meditimit. Këto
gjëra ju mbajnë afër sipërfaqes në rastin më të mirë, çdo lloj aktiviteti
mendor që do t’ju mbajë afër sipërfaqes. Ndërsa ky meditimi transcedental, është
i lehtë dhe nuk kërkon përpjekje për t’ju çuar deri tek burimi i mendimit, tek
vetëdija e pastër. Shkencat moderne e quajnë këtë fushë ‘fusha e unifikuar’,
mbretëria e parajsës që ndodhet brenda nesh, absolutja dhe shumë emra të tjerë.
Në çatin që një qenie njerëzore e përjeton atë, ‘kalon’, ne shkrihemi me të,
rritemi në të, dhe fillojmë të zgjerojmë çfarëdolloj vetëdije që e kemi pasur
brenda vetes përpara fillimit të këtij procesi. Dhe efekti anësor i zgjerimit të
vetëdijes dhe të gjitha cilësitë e saj pozitive, është që negativiteti që fillon
të largohet. Kështu, gjëra si stresi, stresi traumatik, ankthi, tensionet,
vuajtja, dëshpërimi, urrejtja, zemërimi, fillojnë që të largohen nga qenia njerëzore.
Dhe kjo gjë sjell kaq shumë liri dhe ndaj unë them që, është si ar që buron nga
brenda nesh, ndërsa plehrat dalin jashtë. Dhe të bësh këtë gjë, të sjell kaq
shumë kënaqësi, ka kaq shumë rrjedhje idesh, marrëdhënie më të mira me të tjerët,
ta shikosh jetën si diçka më të mirë dhe më të mirë dhe kjo është gjë shumë e
mirë sepse ajo ushqen veprën, por edhe vetë jetën.
DS: David le të flasim pak për filmat e tu. Le të fillojmë
me filmin ‘Erasehead’ (1977)…cili ishte udhëtimi që të çoi ty tek ky film?
Lynch: Gjithëçka që kam dashur të jem, doja të isha
piktor. Kështu, unë studiova pikturë në ‘Boston Museum School’, në Akademinë e
Arteve të Bukura të Pensilvanisë. Kur shkova të studioja tek Akademia e Arteve
të Bukura të Pensilvanisë, unë pikturoja shumicën e kohës aty ku jetoja, por unë
gjithashtu kisha një dhomëz të vogël fjetje në një studio të madhe në shkollë. Një
natë ndodhesha në këtë dhomëz të vogël duke pikturuar një kopësht natën. Pjesa
më e madhe e saj ishte e zezë dhe me disa gjethe të gjelbra që dilnin prej aty
dhe po qëndroja ulur duke parë këtë pikturë dhe nga piktura dëgjova erën dhe
pastaj vura re se, gjethet e gjelbra filluan të lëviznin dhe aty thashë, ‘oh,
një pikturë që lëviz’. Nga kjo përvojë unë realizova një film të shkurtër prej
1 minutë, në një ekran të gdhendur me tingullin e një sirene dhe ato ishin
gjashtë burra që po sëmureshin. Gjera të ndryshem ndodhen dhe pastaj unë
realizova një film të titulluar ‘Alfabeti’. Si pasojë e fuqisë së alfabetit dhe
e skenarit, unë fitova një fond për regjizorët e pavarur nga Instituti Amerikan
i Filmit. Pastaj realizova një film të titulluar ‘Gjyshja’. Dhe pastaj, nga kjo
u pranova tek Studimet e Avancuara të Filmit (AFI) në Los Anxhelos, USA. Dhe
aty realizova filmin ‘Eraserhead’. Në atë kohë, isha në shkollë që ndodhej në
një rezidencë. ‘Eraserhead’ e realizova në një rezidencë, në pjesën më të mirë
të ‘Beverly Hills’, në Kaliforni. Kjo ishte një rezidencë me 55 dhoma në një
kodër të lartë e rrethuar nga 18 hektarë tokë.
DS: Tingëllon si filmi ‘Sunset Boulevard’…
Lynch: Po, shumë e ngjashme me atë. Poshtë rezidencës kishim
ato që ne i quanim ahur, stalla. Kishte garazhde, kishte dhomat e pastrueseve,
kishte një plevicë, kishte garazhde dhe stalla të tjera për kuaj. Kishte një
vend fantastik për të bërë zjarr në rezidencë dhe një serë. Aty unë arrita të
isha në kontroll të gjërave dhe thuajse arrita të krijoja një studio të vogël, aty
ndërtova shexhirimet dhe punova atje për më pak se katër vjet. Dhe ai ishte një
vend i bukur për të qenë dhe për të punuar.
DS: Sot ishte një artikull tek ‘Sydney Morning Herald’ nga
një shkrimtar shumë i mirë, Paul Burns. Ai thotë se, në çdo film që ju keni realizuar
është një personazh që bazohet tek ju, tek figura juaj. A jeni ju personazhi i
‘Erasehead’?
Lynch: Jo, unë identifikohem me të, por jam paksa i ndryshëm
nga ajo që ai është në film. Por identifikohem me të. Dhe unë kam një dashuri të
madhe për Henry-n dhe për atë që ai po kalon.
DS: Gjithmonë kam menduar se, ka qenë e jashtëzakonshme që
ti arrite të bësh filmin ‘Njeriu elefant’ falë Mel Brooks. Si ndodhi kjo?
Lynch: Fati luan një rol të madh në jetën tonë. Askush nuk
do ta besonte që dikush të me zgjidhte mua që kam bërë ‘Erasehead’, që të bëja
një dramë viktoriane në Londër. Pra si ndodhi? Mel është një personazh shumë
interesant. Dhe ai është një mendimtar abstrakt. Së bashku, me mua ishin edhe
disa njerëz të tjerë që formuam një si ekip dhe që dëshironim që të realizonim
filmin ‘Njeriu Elefant’ dhe njëri prej tyre në fakt kishte punuar me Mel. Dhe
ky person, ishte ndër të parët që lexuan skenarin e ‘Njeriut elefant’ dhe në i
dhamë skenarit Mel, ai e lexoi dhe e pëlqeu atë dhe pastaj na tha se ishte
dakord që ne të punonim për të dhe pastaj pyet kush është ky David Lynch? Dhe
ata i thanë se, ai duhet të shikonte ‘Eraserhead’. Dhe pastaj unë i thashë
atyre se, kishte qenë kënaqësi njohja me ta. Kështu, Mel e pa ‘Eraserhead’ dhe
ata më ftuan që pastaj unë të sha atje pasi të kishte mbaruar shfaqja e filmit
për Mel. Dyert u hapën dhe Mel po vraponte drejt meje, më përqafoi, më tha të
dua dhe se isha një njeri i çmendur dhe se më pranonte edhe mua në projekt për
të bërë filmin ‘Njeriu elefant’.
DS: Jam i interesuar të di…siç e thatë edhe ju, vetë ti
duke pasur një trajnim si artist dhe shumë nga gjërat që kishe bërë ishte diçka
vetmitare, dua të them, jo diçka e madhe dhe kështu papritur ti po punon në
Londër, duke punuar në shesh xhirim dhe duke u marrë me aktorë. Si shkoi kjo?
Lynch: Ishte një pagëzim me zjarr. Shumë njerëz mendonin
se, unë nuk kisha asnjë të drejtë që të ndodhesha atje. Dhe nuk kisha asnjë të
drejtë që të ndodhesha atje, por ndodhesha në një spital aty duke qëndruar në
sallën e pritjes dhe paptitur u transportova, pra në kohë dhe ndjeva se çfarë
do të thoshte që të ndodheshe në atë kohë. Dhe ndjeva sikur e njihja dhe që nga
ai moment më dukej sikur e zotëroja atë. Dhe kjo përvojë ndryshoi gjithçka.
Ishte e mrekullueshme të punoja me ata njerëz,
kishte gjëra që shkuan keq, por në fund çdo gjë përfundoi aq mirë dhe ne
fituam 8 nominime për Oskar.
DS: David dëshiron të thuash diçka për filmin ‘Dune’.
Lynch: Jo dhe aq shumë, por dua të them që është shumë e rëndësishme
për një regjizor që të ketë të drejtën e plotë të kontrollit mbi filmin. Këtë
gjë e dija që përpara filmit ‘Dune’ dhe për disa arsye mendova që, çdo gjë do të
ishte në rregull dhe e nënshkrova kontratën. Dhe asgjë nuk ishte në rregull. Ishte
diçka e tmerrshme dhe siç e them gjithmonë filmi nuk ishte i suksesshëm, kështu
që, vdiqa një herë dhe pastaj e dija që ai ishte shitur i tëri (biletat) kështu
që, vdiqa dy herë.
DS: Si arrite që të merrje aproivimin për prerjen përfundimtare
të filmit ‘Blue Velvet’?
Lynch: E kërkova!
DS: Blue Velvet është frymëzuar nga fëmijëria juaj. Ju
keni lindur në Montana…
Lynch: Jo, nuk jam frymëzuar fare nga ajo. Ekziston një këngë
që titullohet ‘Blue Velvet’ (Kadife e blunjtë). Vite më pas dikush tjetër bëri
një version tjetër të së njëtës këngë dhe mua nuk më pëlqeu, por më vonë mua më
ri-erdhi në mëndje ajo këngë dhe me sytë e mendjes, unë pashë mushkri të
gjelbra, buzë të kuqe natën dhe këto mushkri të gjelbra dhe buzë të kuqe, me
mbetën në mëndje të bashkuar me këtë këngë dhe pastaj gjëja tjetër ishte një
veshë në një fushë. Dhe pastaj fillova të kisha më shumë ide.
DS: Unë e pashë filmin ‘Blue Velvet’ në Festivalin e
Filmit në Montreal që ishte edhe dita e premierës botërore të filmit. Dhe pasi
e pashë atë mund të them me siguri që nuk kisha parë asgjë tjetër si ajo më parë.
Skenat e hapjes së atij filmi janë të paharrueshme. Na trego pak për këtë.
Lynch: Janë idetë ato që vijnë. Dhe shumë nga idetë që
vijnë ndihen, vijnë nga bota jonë. Dhe në të gjithë e dimë që ka shumë mistere
dhe unë e them gjithmnë që, qeniet njerëzore janë të gjitha si detektivë, ne
duam të dimë gjithmonë se çfarë po ndodh dhe cila është e vërtëta dhe ne
shikojmë dhe e ndjejmë botën tonë, dhe e ndjemë që po ndodhin gjëra dhe ndonjëherë
këto idetë vijnë dhe ato vetlidhen bashkë dhe pastaj del diçka si ‘Blue
Velvet’. Dhe unë e them gjithmonë që, regjizori duhet të kuptoj gjërat për vetë
veten e tij ose të saj, por kur gjërat bëhen abstrakte ose pak abstrakte ka
vend për shumë interepretime dhe çdo njeri do të zgjedhe vetë se çfarë do të
thotë apo se si ndjehesh lidhur me atë gjë.
DS: Kam menduar nëse ka ndikuar Kafka tek ju?
Lynch: Më pëlqen Franz Kafka, veçanërisht libri
‘Metamorfoza’…
DS: A mund të flasësh pak për filmin ‘I egër në zemër’.
Lynch: Kam një mik që quhet Monty Montgomery dhe nëse keni
parë filmin ‘Mulholland Drive’ aty Montry luan rolin e kaubojsit dhe Monty është
një djalë nga jugu dhe është mjaft interesant. Ai ka qenë edhe njëri nga
producentët e filmit ‘i egër në zemër’ dhe ai më dërgoi të lexoja një libër për
një histori që ai donte t’i bënte regjinë dhe pastaj duke u tallur unë i thashë
o sikur asi ta kem lexuar atë të dua të ëj regjinë unë vetë? Dhe ai më tha epo
do e bësh ti regjinë atëherë. Deh kjo ndodhi. Unë e lexova librin dhe Barry
Giffor është një shkrimta i madh dhe ai shkruan në një mënyrë shumë të
cuditshme. Në kapituj shumë të shkurtër. Por unë e them gjithmonë që fjalë e
tij janë si fara dhe ato më kanë sjellë kaq shumë gjëra në mendje dhe pastaj
pata një dëshirë që ta bëja këtë film. Dhe këtë bëmë. Unë e njoha Laura Burn në
sheshxhirimin e Vlue Velvet dhe e dija që ajo mund ta lluante këtë rol, e disa
që personi i përsosur për marinarin ishte Nicolas Cage, një aktor shumë, shumë
i madh dhe sypatrembur. Skenarin e shkrova për dy javë pastaj bërë një rishkrim
të tij në dy javë të tjera dhe pastaj dolëm që të xhironim. Thjesht ndodhi shumë
butësisht.
DS: Kur je në sheshxhirim, a ka shumë improvizim?
Lynch: Jo. ti ndjek skenarin dhe punon shumë fort që gjërat
të dalin në një mënyrë të caktuar. Një herë në ca kohë aktorët të surprizojnë
dhe është edhe më i madh se ajo që ke shkruar në një faqe. Dhe ndodhi dicka e
jashtëzakonshme. Një herë në ca kohë ndodhin incidente dhe për shembull, tek
‘Blue Velvet’ duhet të këndonte Dennis Hopper tek ëndërrat dhe Dean Stockëell ishte
mik me Dennis Hopper kështu që ato bënin prova bashkë. Dennis që bekuar qoftë
nuk mbante mën frazat kështu që Dean po e ndihmonte atë gjatë gjithë kohës. Dhe
pastaj ata erdhën tek unë më treguan sec po ndodhte, kënduan këngën, Dennis
vazhdonte të harronte frazat dhe Dean mbante këngën në këmbë dhe unë i them prisni
një cast dhe i ktheva ata edhe një herë dhe kështu ndodhin gjëra. Dhe unë them
që asgjë ska përfunduar deri sa ajo gjë të përfundojë. Por improizimi nuk ëhtë
dicka dhe ne duhet të bazohemi të skenari që do të thotë se do të bazohemi tek
idetë që kanë udhqyer skenarin.
DS: Tani le të flasim pak për ‘Tëin Peaks’. Dhe sic të përmenda
atë artikullin në gazetë pak më parë kishte edhe disa tjetër…nëse Lynch do të
kujtohet për një kontribut të madh në kinema është përpjeka e tij për të sjellë
një ndjesi të vazhdueshme të mistereve të pazgjidhura në filmë por edhe në
televizion, që të përqafojmë nëvetëdijen tonë. Fakti qe ‘Tëin Peaks’ ekziston
do të thotë që ti ke ndryshuar mënyrën se si funsksionon televizioni amerikan.
Si të erdhi ideja për këtë seri televizive.
Lynch: Ndodhesha me një agjenci të quajtur Agjencia e
Artisteve Krijues’ në Los Anxhelos dhe aty ishte një agjent i ri Tony Krantz
dhe ai ishte ndezu totalisht nga filmi ‘Blue Velvet’ dhe më tha se duhet të
punoja me Mark Frost dhe të bëja një shfaqje televizive. Dhe unë i thasë se nuk
doja të bëjë në një shfaqje televizive. Dhe më pas ne drekuam bashkë. Dhe ne
filluam të flisnim, ishte një vajzë e vdekur (në mendjen time) dhe filluam të
kishim ide dhe gjërat pastaj cojnë në dicka tjetër.
DS: Ti ke thënë që ne jetojmë brenda një ëndërre dhe kjo
tingëllon shumë ala Lynch.
Lynch: Po është e vërtetë. Një ditë ne zgjohemi dhe e
kuptojmë që ishte ëndërr. Dhe ne kuptojmë se cilët jemi me të vërtetë. Dhe kur
ndodh kjo është një ditë e lavdishme.
DS: Po mendoja teksa shikoja ‘Lost Highëay’ dhe më erdhi në
mendje Edëard Hopper në termat e pamjes, do të dija nëse të kanë frymëzuar
ndonjë piktor…
Lynch: Unë e adhuroj Edward Hopper, më pëlqejnë pikturat e
tij, janë shumë të vetmuara dhe që të gjitha kanë këtë ndjesinë e misterit se
cfarë është duke ndodhur me të vërtetë. Dhe janë shumë të bukura, mund të ulesh
dhe ti shikosh ato për një kohë shumë, shumë të gjatë. Do të dëshiroja shumë të
bëja një film në botën e Edëard Hopper. Por kjo gjë nuk ka ndodhur.
Burimi: https://www.youtube.com/watch?v=jGd6lnYTTY8
Përzgjodhi dhe përktheu Enkeleda Suti.
